[Türkçe için aşağıyı okuyun]
The Coronavirus confinement started right in the middle of the preparations of this book, distracting everybody, including the writers of Typo and myself. Staying safe and at home for two months was not as easy as one might think. But it gave us a chance to dust the bookshelves and organize old photographs. During these tidying sessions, some of you might have discovered a long forgotten object that once was of great significance to you. Well, I don’t know about you, but I certainly did! I discovered something of deep sentimental value for me—both historically and psychologically—stashed in a small box: a set of handcrafted chess pieces.
My interest in chess goes back to my teenage years when I was a student at boarding school where playing chess was a long-established tradition at the time. I was not as good as some of my friends who were in the school’s champion chess team, but I wasn’t totally rubbish either. I tried to solve the chess puzzles published in the newspapers, knew the names of the greatest chess players by heart, and bought books to improve my game. I had a book by the Cuban World Champion José Raúl Capablanca to help me learn new opening tactics. I still remember how we followed the 1972 World Chess Championship match between Bobby Fischer and Boris Spassky. We eagerly waited to see the game moves published the next day in the papers; it was so thrilling.
In another discarded box, I found my mini chess computer that was bought 35 years ago. Is the machine still working? Can I still play as good as I used to do? It remains to be seen. It was an exciting discovery, but certainly nothing compared to finding the handmade pieces. To elucidate their significance, I need to explain a period in Turkey’s recent history.
This year marks the 40th anniversary of the coup d’état that has shaped the country I was born and—for a certain period—lived in happily. On 12th September 1980, after years of political turmoil and terror, the army seized power amid a military coup in Turkey. Jeeps, tanks, armoured vehicles, and patrolling soldiers carrying automatic weapons invaded the streets. People were stopped and searched with their hands up, faces turned against a wall, reminiscent of the invading German army during World War II. All political parties and political activities were declared illegal. Hundreds of thousands of people were arrested, tortured, locked up, accused of treason. They were tried in military courts, denied defence, and sentenced to long-term imprisonments.
And some were sentenced to death; just like 17-year-old Erdal Eren, who was executed by hanging on the 13th of December 1980. All left-wing press was banned. Mainstream media were heavily censured before going to press, with several pages or columns appearing blank in print. A retired general was appointed to form a cabinet to run the country under the supervision of the military junta. Another general was appointed as the head of the state-run TRT, the country’s only TV and radio station at the time. Some ousted mainstream political party leaders and their wives were taken into custody and kept as hostages in army bases.
Anatomy for the Artist (1982) by Ali Cabbar, Pencil on A4 paper. A series of portrait sketches of artist's cell mates during his imprisonment between 1981 and 1984
Most of the arrested were university students and young workers who were members or sympathizers of revolutionary socialist parties. I was one of those students. As a member, I was responsible for designing the publications. When the secret police raided our office and arrested me on the 10th of April 1981, I was laying-out the new issue of our underground anti-militarist magazine. I was put in a police jeep and taken to the “Second Division” Police Headquarters in Eminönü; when I got there, I realized that I was not alone. Apparently, after weeks of intelligence gathering and tracking, most of my friends and the leaders of the organization had also been arrested. That was the start of something I couldn’t have foreseen that day, a new “phase” that stole more than three years of my life and changed me forever.
Anatomy for the Artist (1982) by Ali Cabbar, Pencil on A4 paper. A series of portrait sketches of artist's cell mates during his imprisonment between 1981 and 1984
Immediately after seizing power, the military regime extended the police custody period from two weeks to three months. They must have thought they would need more time for questioning— and torturing—the detainees, as well as working their way into getting them to sign statements accepting all the accusations brought forth by the police, whether true or false. Later, we were moved to the notorious Gayrettepe “First Division” Police Headquarters, which specialized in the interrogation of political dissidents. They put us in two square meter cells deep in the underground of the building. As we were always blindfolded with our heads forced down, there was no way of knowing where we were or where they were taking us. Is disorientating the suspect the first rule of a successful interrogation? Hmmm, where could I have seen this lately? Guantanamo perhaps?
We spent 90 days in those cells, sometimes eight of us together in one cell. They were overcrowded and unsanitary, devoid of light or fresh air. The loud and heavy metallic cell door had a small window used by the guards to check on us. Every day, several people were taken “upstairs”—as we called it among ourselves— in blindfolds to be interrogated. I don’t want to go into grueling details of the interrogations. I would rather concentrate on life “downstairs,” in the cells.
Anatomy for the Artist (1982) by Ali Cabbar, Pencil on A4 paper. A series of portrait sketches of artist's cell mates during his imprisonment between 1981 and 1984
We were allowed very quick uses of the toilet twice a day, but not given time to shower, shave, change clothes, or brush our teeth. We could eat, but only if we paid for the food, and only what was available in the police canteen: bread; Karper cheese (similar to La Vache qui rit); black olives wrapped in a piece of newspaper; jam in mini plastic boxes, similar to the ones served at breakfast in some cheap hotels; and maybe a soft drink, not bottled but in cartons. There was no room in the cell for more food than that anyway. I don’t remember exactly, but I think the food “service” came only once a day.
A favourite pastime in the cooped-up cell, where there was no room for walking or lying down, was singing and chatting very quietly while standing or squatting. This was where I made those chess pieces— two sets— and smuggled one to a close friend in the opposite cell who liked playing chess. We whispered the moves to each other. Although the cells didn’t have lighting, there was always a faint light leaking from the corridor which was enough to see the pieces as our eyes adjusted to the dark. I have no recollection of how many games we played or who won the games, but I managed to take my set with me out of the police dungeons to the military prison where we were transferred at the end of the 90- day interrogation. Later on, I must have given them to my family with my laundry during one of their visits, for they kept it safe for me until my release 3 years later. Some pieces are missing. I have no idea where they’ve gone, but I am glad that most are still with me.
Anatomy for the Artist (1982) by Ali Cabbar, Pencil on A4 paper. A series of portrait sketches of artist's cell mates during his imprisonment between 1981 and 1984
I like to think of these chess pieces as my first “sculptures.” They are made of chewed and dried bread. The black pieces, on the other hand, had olives remember our daily menu?—as the extra ingredient to give them a darker colour. Yes! You’re seeing the “local” Mediterranean touch of the chef! It’s been 40 years since I made these pieces, but they seem to be as solid as a rock, yet with the fragility of ceramic. I am so proud of them, and so happy to have rediscovered them in the cupboard thanks to the “Corontine” boredom.
Who would have thought that bread would survive that long? Perhaps we shouldn’t underestimate the magical “varnishing” qualities of human saliva. You can see the photos of the chess set on pages 52-53 of the artist book.
I believe that the founding stones of today’s Turkish political system were laid during those days; a system where no leftist political view can legally get organized and gain power in the country. I have always wanted to do an exhibition based on my memories of the 80s. In place of the exhibition I am yet unable to have, I decided to publish this book. I hope it is visually strong enough to convey my feelings, because I can’t really express them enough with words.
* The Sicilian Defence is a chess opening.
Sicilian Defence, excerpted from SYSTEM ERROR
Ali Cabbar. Masa Yayınları. October 2020, English
160 pages, 100 TL. Available on selected bookshops (Pandora, Patika and Robinson Crusoe) and online (Magnet.com and Pandora.com)
Sicilya Savunması*
Ali Cabbar
Elinizde tuttuğunuz kitabın hazırlık sürecine rastlayan koronavirüs salgını, Tashih’in yazarları ve ben de dahil herkesin dikkatini dağıttı. Sağlığımızı korumak için iki ay boyunca eve kapanmak düşündüğümüzden çok daha zor oldu. Ama diğer taraftan kitapların tozunu almak ve eski fotoğrafları düzenlemek için elimize fırsat verdi. Bu toparlama seansları sırasında, eskiden büyük önem taşımasına rağmen yıllar içinde unutulup gitmiş bazı şeyler yeniden keşfedildi. Sizi bilmem ama ben bir şey keşfettim! Duygusal—ve hatta tarihsel ve psikolojik—olarak bana çok şey ifade eden el yapımı satranç takımını küçük bir kutuda gizlenirken yakaladım.
Satranca olan ilgim ilk gençlik yıllarıma, o zamanlar bir okul geleneği olarak kabul edildiği yatılı okul günlerime dayanır. Okulun liselerarası şampiyon takımındaki arkadaşlarım kadar usta değildim belki ama hiç de fena sayılmazdım. O dönemde gazetelerde yayımlanan satranç problemlerini çözer, dünya çapındaki ünlü oyuncuların isimlerini ezbere bilir, oyunumu geliştirmek için kitaplar okurdum. Kübalı Dünya Şampiyonu José Raúl Capablanca'nın kitabı sayesinde yeni açılış taktikleri öğrendiğimi hatırlıyorum. 1972'de Bobby Fischer ile Boris Spassky arasında oynanan dünya şampiyonluğu maçları da aklımda kalanlar arasında. Ertesi gün gazetelerde yayımlanan maç hamlelerini sabırsızlıkla bekler, müthiş heyecanlanırdık.
Bir başka unutulmuş kutuda ise 35 sene önce satın alınmış mini satranç makinemi buldum. Acaba hâlâ çalışıyor mudur? Ya ben eskisi kadar iyi oynamayı becerebilir miyim? Tekrar oynama isteği duyana kadar bekleyip göreceğiz. Bu keşif de heyecan vericiydi ama el yapımı satranç takımıyla yarışamazdı. Benim için neden bu kadar önemli olduğunu açıklamak için Türkiye'nin yakın geçmişine ait bir dönemden bahsetmem gerekiyor.
2020, doğduğum ve—bir dönem mutlu mesut—yaşadığım ülkemi yeniden şekillendiren bir askeri darbenin 40. yıldönümüne denk geliyor. Yıllar süren politik kargaşa ve terörün ardından Silahlı Kuvvetler 12 Eylül 1980'de tüm Türkiye'de yönetime el koydu. Caddeler sabahın erken saatlerinde askeri cipler, zırhlı araçlar ve otomatik silahlı askerlerce işgal edildi. Sokağa çıkanlar, Almanların İkinci Dünya Savaşı sırasında işgal ettikleri ülkelerdeki uygulamasına benzer bir şekilde durduruluyor, elleri havada, yüzleri duvara dönük olarak kimlik kontrolleri yapılıyordu. Tüm siyasi partiler ve gösteriler yasadışı ilan edildi. Yüzbinlerce insan gözaltına alındı, işkence gördü, hapse atıldı, vatana ihanetle suçlandı. Savunma hakları kısıtlanarak askeri mahkemelerde yargılandı, uzun süreli hapis cezalarına çarptırıldı. Ve bazıları, 13 Aralık 1980'de idam edilen 17 yaşındaki Erdal Eren gibi ölüm cezasına çarptırıldı.
Tüm sol basın yasaklandı. Günlük gazeteler baskıya girmeden önce ağır sansüre uğradı, bazı sayfalar ve sütunlar boş basıldı. Askeri cuntanın gözetimi altında ülkeyi yönetmek üzere hükümet kurması için emekli bir general görevlendirildi. Bir başka general de devlet tarafından işletilen ve o tarihte ülkenin tek radyo-televizyon kurumu olan TRT'nin başına getirildi. O güne dek ülkeyi yöneten politikacılar ve muhalefet liderleri, eşleriyle birlikte gözaltına alınıp askeri karargahta rehin olarak tutuldular.
Ama esas darbeyi yiyenler devrimci sol örgütlerin üyesi veya sempatizanı olan üniversiteliler ile militan sendikacı gençler oldu. Ben de o üniversiteli gençlerden biriydim. Üyesi olduğum örgütün yayınlarının tasarım ve baskı işlerinden sorumluydum ve 10 Nisan 1981'de çalıştığım büro gizli polis ekipleri tarafından basıldığında, cunta karşıtı yasadışı dergimizin son sayısını yayına hazırlıyordum. Bir polis cipine tıkıştırılıp Eminönü'ndeki "İkinci Şube"ye götürüldüğümde yalnız olmadığımı fark ettim. Anlaşılan o ki uzun ve sabırlı bir takip sonucu arkadaşlarımın çoğu ve parti liderleri de toplanmıştı. O an farkında olmasam da, hayatımdan üç yıl çalacak ve beni ciddi olarak değiştirecek yeni bir “dönem” başlıyordu.
Askeri rejim, yönetime el koyar koymaz polis gözaltı sürelerini iki haftadan üç aya çıkarmıştı. Gözaltına alınanları sorgulamak ve işkence yapmak, doğru ya da yanlış üzerlerine yüklenen suçları kabul eden ifadeleri imzalamalarını sağlamak için daha çok zamana ihtiyaçları olacağını düşünmüş olmalılar. Tutuklandıktan bir hafta sonra, siyasi suçları takip etmekteki şöhretini hepimizin yakından bildiği Gayrettepe "Birinci Şube"ye transfer edildik. Binanın bodrumundaki iki metrekarelik hücrelere atıldık. Gözlerimiz sürekli bağlı, başımız zorla öne eğdirilmiş olduğu için nereye götürüldüğümüzü tam olarak kavrayamıyorduk. Şüphelinin yön duygusunu yok etmek başarılı bir sorgulamanın ilk kurallarından biri mi acaba? Aynı uygulamayı en son nerede gördüm dersiniz? Guantanamo haberlerinde olabilir mi?
Bu hücrelerde, bazen sekiz kişi bir arada olmak üzere 90 gün geçirdik. Tıkış tıkış, sağlıksız, karanlık ve havasız yerlerdi. Büyük bir gürültüyle kapanan demir kapının dışardan açılan küçük bir gözetleme mazgalı vardı. Her gün içimizden birkaçı sorguya çekilmek üzere gözleri bağlı olarak, aramızda taktığımız isimle "yukarı" çıkarılırdı. Sorgulamaların iç karartıcı detaylarına girmek yerine, "aşağıdaki", yani hücrelerdeki yaşama odaklanmak istiyorum.
Günde iki kez çok hızlı olmak kaydıyla tuvalete gitme iznimiz vardı ama duş almaya, tıraş olmaya, çamaşır değiştirmeye veya diş fırçalamaya izin ve zaman yoktu. Eğer parasını kendimiz ödersek yiyecek bir şeyler alabiliyorduk. O da polis kantininde ne satılıyorsa; Karper peyniri, gazete kağıdına sarılmış siyah zeytin, ucuz motellerde kahvaltıda verilen türden küçük paket reçel ve belki içecek olarak meyve suyu, o da karton kutuda olmak kaydıyla.
Hareket etme ve yatıp uzanma imkânı olmayan kalabalık hücrelerde tek yapabildiğimiz, yüksek sesle olmamak kaydıyla şarkı söylemek ve sohbet etmekti. Bu satranç takımını—aslında iki takımdı—orada yapmış, bir yolunu bulup diğerini karşı hücredeki satranç sever arkadaşıma ulaştırmıştım. Hamleleri birbirimize fısıldıyorduk. Hücrelerde aydınlatma yoktu ama koridordan sızan ışık, gözlerimizin de karanlığa alışması yüzünden yeterli oluyordu. Kaç oyun oynamayı başardık ve kim kazandı hatırlamıyorum ama 90 günlük sorgudan sonra askeri hapishane sistemine teslim edilirken onları da yanımda götürmeyi becermişim. Daha sonra ziyaretlerinden birinde yıkanacak giysilerimle birlikte aileme vermiş olmalıyım ki üç sene sonra serbest kalana kadar onları benim için saklamışlar. Taşlardan bazıları eksik. Başlarına ne geldiği konusunda fikrim yok ama böyle bile varlıkları beni mutlu ediyor.
Bu satranç taşlarını ilk “heykel” denemelerim olarak düşünmek hoşuma gidiyor. Çiğnenmiş ekmeği şekillendirip kurutarak yapmıştım. Siyah taşların—günlük yemek mönümüzü hatırladınız mı?—renk verici sihirli maddesi zeytindi. Evet! Şefin buradaki “yerel” Akdeniz dokunuşuna dikkatinizi çekerim! Yapılışının üzerinden 40 sene geçmesine rağmen ele alındığında kaya gibi sert duruyorlar ama bir taraftan da seramik kadar kırılganlar. Onlarla gurur duyuyorum. “Korontina” günlerinin can sıkıntısı sayesinde bir dolabın derinliklerinde yeniden keşfetmiş olmaktan mutluyum. Ekmeğin senelerce bozulmadan kalabileceğini kim düşünebilirdi? İnsan tükürüğünün sihirli "cila" etkisini küçümsememek gerekiyor demek ki. (Taşların fotoğraflarını sanatçı kitabının 52 ve 53. sayfalarında görebilirsiniz.)
Gerçek sol düşüncenin ülkede örgütlenme ve iktidara gelme şansının ortadan kaldırıldığı bugünkü düzenin temellerinin o günlerde atıldığına inanıyorum. 80'li yıllara ait anılarıma dayanan bir sergi yapmayı hep istemişimdir. Henüz gerçekleştiremediğim serginin yerine şimdilik bu kitabı yayımlamaya karar verdim. Umarım sözlerle yeterince ifade edemediğim duygularımı görsel olarak iletecek derecede güçlüdür.
*Sicilya Savunması satrançta bir açılış adıdır.
Ali Cabbar was born in Istanbul and graduated from Marmara University’s Faculty of Fine Arts. He moved to Melbourne, Australia, in 1988, and later to Brussels, where he took part in engraving and lithography workshops with the RHoK Academy for three years. He worked as graphic designer, illustrator and art director for The Wall Street Journal, The International Herald Tribune and The Herald Sun while pursuing his art.
Since his first exhibitions in Istanbul (1987) and in Melbourne (1989), Ali Cabbar has been using his body as a subject in most of his works. His 2010 show, “Disquiet Shadow,” at Yapı Kredi in Istanbul expresses his personal reckoning with Turkey’s past politics. “Ugly,” exhibited in 2016 at Depo Istanbul, offers a “graphical” look at Turkey’s political history through election posters and party logos. “ELDORADO: A Wor{l}d Game” project, shown at Split Fine Art Museum in Croatia in 2019, takes its inspiration from an Istanbul neighborhood, and questions the role of the artist in urban gentrification. “MONSTER [ge.net.i.cal.ly.mod.i.fied],” a 20-year-long project that was shown the same year at Adas for the first time, approaches GMO food as contemporary “still life.”